Nhà khoa học của đồng ruộng

Trong chương trình Vinh quang Việt Nam 2025 do Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam chỉ đạo thực hiện với chủ đề “Tự hào và Khát vọng” sẽ diễn ra ngày 22/6, Tiến sĩ Trần Tấn Phương, nhà khoa học của đồng ruộng Sóc Trăng là một cá nhân tiêu biểu được đề cử vinh danh. Ông là một trong 3 nhà khoa học đã lai tạo ra giống lúa cho gạo ngon nhất thế giới - ST25.

Dù đã nghỉ hưu nhưng Tiến sĩ Trần Tấn Phương - tác giả giống lúa ST25 - vẫn dành thời gian để chọn tạo giống lúa. Ảnh: dantri.com.vn

Kiên nhẫn và nỗ lực

Nói đến những giống lúa dòng ST (tên viết tắt của Sóc Trăng), từ ST3, ST5, ST19, 20 cho đến ST24, ST25 (2 lần được vinh danh Gạo ngon nhất thế giới), ai cũng biết đến Anh hùng lao động, kỹ sư Hồ Quang Cua (người con của quê hương Sóc Trăng). Bên cạnh đó còn có những cộng sự đắc lực và đồng hành xuyên suốt hàng chục năm qua cùng ông để có giống lúa nổi tiếng thế giới, đó là Tiến sĩ Trần Tấn Phương và Thạc sĩ Nguyễn Thị Thu Hương.

Sau 30 năm công tác trong ngành nông nghiệp, hơn 20 năm trực tiếp nghiên cứu lai chọn tạo giống lúa, hơn 10 làm công tác quản lý, Tiến sĩ Trần Tấn Phương, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường vừa nghỉ hưu. Sinh năm 1966, ông là một trong số ít người xin nghỉ hưu sớm trước tuổi gần 4 năm. Theo ông, nghỉ sớm sẽ có nhiều thời gian dành cho công tác nghiên cứu, lai tạo giống lúa.

Tiến sĩ Trần Tấn Phương theo đuổi sự nghiệp nghiên cứu lai tạo từ năm 2003. Khi mới tham gia nhóm nghiên cứu lúa thơm do kỹ sư Hồ Quang Cua phụ trách, ông nhanh chóng trở thành người cộng sự đắc lực và góp phần không nhỏ trong việc cùng nhóm cho ra đời hàng chục giống lúa thơm ST nổi tiếng chất lượng cao được thị trường trong và ngoài nước ưa chuộng.

Từ kiến thức thực tế trong việc lai chọn tạo giống lúa kết hợp với việc nghiên cứu chuyên sâu, năm 2011, ông Trần Tấn Phương bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ chuyên ngành Di truyền chọn giống, chuyên ngành mà hơn 60 năm trước, bác sĩ Nông học Lương Định Của (cũng là một người con của vùng đất Sóc Trăng) đã theo học và bảo vệ thành công luận án tại Trường Đại học Kyushu (Nhật Bản).

Theo ông, để tạo được giống lúa có sự khác biệt về năng suất, chất lượng, chống chịu sâu bệnh, hạn, mặn... chỉ có cách áp dụng phương pháp di truyền trong chọn tạo. Phương pháp này tuy có khó khăn, kéo dài thời gian nhưng vẫn phải làm và đã gặt hái được thành công. Hiện có nhiều tổ chức quốc tế đặt mối quan hệ hợp tác nghiên cứu với trạm nghiên cứu lúa Sóc Trăng của ông như: Viện Nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI), Trường Đại học Kyushu (Nhật Bản), Viện Di truyền nông nghiệp Nhật Bản, Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA)...

Trước đây, công nghệ chiếu xạ bằng tia nguyên tử để tạo ra đột biến ở Việt Nam không được biết đến nhiều, việc chọn lọc gen mang tính tốt từ rất nhiều giống lúa khác nhau, ở những vùng miền khác nhau, kết hợp thành tổ hợp lai mang đặc tính phù hợp đồng đất Sóc Trăng không dễ dàng. Do đó, để tạo ra được giống lúa tốt có khi mất đến vài năm, công việc nghiên cứu rất cần sự kiên nhẫn, nỗ lực mới có kết quả.

Ban đầu, nhóm nghiên cứu lai tạo ra các giống lúa mới từ các tổ hợp đơn giản gồm 2-3 bố mẹ, cho ra các giống như ST11, ST12; sau này, mỗi tổ hợp có nhiều bố mẹ để tích hợp hương thơm, độ mềm, khả năng kháng sâu bệnh, hình dáng hạt đẹp. Nhờ vậy, các giống ST24, ST25 lần lượt ra đời.

Năm 2019, giống lúa ST25 đạt danh hiệu “Gạo ngon nhất thế giới” và tiếp tục được vinh danh vào năm 2023 là kết quả quá trình kiên trì của nhóm nghiên cứu trong nhiều năm. Đến nay, giống ST24, ST25 không chỉ gắn bó với đồng ruộng Sóc Trăng mà được trồng rộng rãi ở nhiều tỉnh, thành phố trong cả nước.

Mở rộng và tăng giá trị gạo đặc sản

Quá trình nghiên cứu chọn tạo giống lúa chất lượng cao của nhóm Tiến sĩ Phương được chia làm 2 giai đoạn. Trước năm 2012, nhóm tập trung nghiên cứu chọn tạo ra các dòng lúa thơm chất lượng có thể sánh ngang với những giống lúa thơm của Thái Lan.

Từ năm 2013 đến nay là giai đoạn nghiên cứu vừa nâng cao chất lượng lúa thơm ngon vừa nâng cao năng suất và tính kháng sâu bệnh, thích nghi biến đổi khí hậu, kết hợp đẩy mạnh hợp tác nghiên cứu quốc tế. Kết quả chọn ra các giống lúa thơm kháng rầy nâu, giàu sắt, kháng bệnh bạc lá. Kết quả góp phần mở rộng và tăng giá trị gạo đặc sản Sóc Trăng, giá các loại gạo ST xuất khẩu của Sóc Trăng tăng mạnh, có khi vượt ngưỡng 1.000 USD/tấn.

Chia sẻ về tâm huyết của mình, Tiến sĩ Phương cho rằng, nghiên cứu phát triển lúa thơm đặc sản Sóc Trăng để đáp ứng nhu cầu “ăn ngon” thay cho “ăn no” ngày càng cao của người tiêu dùng, đặc biệt phục vụ nhu cầu tiêu thụ trong nước và xuất khẩu, nâng cao giá trị hạt gạo Việt Nam.

Với Tiến sĩ Trần Tấn Phương, nhà khoa học lai tạo ra giống lúa để nông dân trồng và người dân ăn. Người ăn thấy ngon, nông dân trồng nhiều giống lúa mình lai tạo là thành công. Như giống lúa ST24, ST25 được công nhận ngon nhất, nhì thế giới nâng giá trị gạo Việt lên tầm thế giới, người dân trong nước ưa chuộng, có khi không đủ tiêu thụ nội địa cho thấy rất thành công. Tuy nhiên, nhu cầu của người tiêu dùng không dừng lại ở đó nên ông tiếp tục lai tạo, nghiên cứu để có những giống lúa mới, có thể kháng chịu sâu rầy, hạn mặn, thích ứng biến đổi khí hậu và cho năng suất, chất lượng cao hơn.
Vì vậy, tại Trạm nghiên cứu lúa Sóc Trăng của Tiến sĩ Trần Tấn Phương đang lưu trữ hàng ngàn giống lúa có nguồn gien quý, sưu tầm trong nước và thế giới với khoảng 20.000 tổ hợp lai được ông và cộng sự ấp ủ để cho ra những dòng, giống lúa mới, ngon, thơm, dẻo trong tương lai.

Với việc xin nghỉ hưu sớm, ông cho biết sẽ có nhiều thời gian hơn cho việc nghiên cứu lai tạo các giống lúa mới. Ông muốn lai tạo thành công giống lúa nở dài từ giống lúa Basmati, giống gạo hạt dài có nguồn gốc từ Ấn Độ và Pakistan để có thể phát triển tốt ở Sóc Trăng. Cùng hàng ngàn tổ hợp lai được ra đời trong quá trình chọn tạo hàng năm, theo ông phải nghiên cứu, đánh giá xử lý trong vài năm tới cũng không hết việc.

Với những thành tích đặc biệt cùng nhóm nghiên cứu lai tạo ra hàng chục giống lúa chất lượng cao làm rạng danh ngành lúa gạo Việt Nam, Tiến sĩ Trần Tấn Phương đã vinh dự được Chủ tịch nước trao tặng Huân chương Lao động hạng Nhất (năm 2019), Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học công nghệ (năm 2021).

Ông còn được nhận nhiều giải thưởng của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA), Tổ chức Lương thực Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) về các thành tựu xuất sắc trong ứng dụng kỹ thuật hạt nhân để chọn tạo giống cây trồng đột biến. Ngoài ra, ông được nhận giải thưởng Bông lúa vàng cùng nhiều Bằng khen của các Bộ, ngành, tỉnh Sóc Trăng về thành tích lai tạo giống lúa và đóng góp cho ngành nông nghiệp Việt Nam…

Nguồn:https://baotintuc.vn/nguoi-tot-viec-tot/vinh-quang-viet-nam-2025-nha-khoa-hoc-cua-dong-ruong-20250620082905929.htm