Sự sống tại vùng đất chết: Loài chó sống sót ở nơi con người không thể
Ngày 26/4/1986, vụ nổ lò phản ứng số 4 tại Nhà máy điện hạt nhân Chernobyl, phía bắc Ukraine (khi đó thuộc Liên Xô), đã giải phóng một lượng phóng xạ khổng lồ ra môi trường, gây ra thảm họa hạt nhân nghiêm trọng nhất trong lịch sử nhân loại.
Gần 4 thập kỷ sau, nơi từng là trung tâm dân cư sầm uất nay trở thành một "vùng cấm" không người sinh sống, ít nhất là đối với con người. Nhưng thiên nhiên lại có cách phục hồi riêng.
Những chú chó hoang chơi đùa bên trong một tháp làm mát bị bỏ hoang tại nhà máy điện Chernobyl (Ảnh: Scientific American).
Một trong những minh chứng sinh động nhất là sự xuất hiện của hàng ngàn chó hoang Chernobyl, phần lớn là hậu duệ của những vật nuôi bị bỏ lại sau lệnh sơ tán năm 1986.
Sinh sống trong môi trường nhiễm phóng xạ kéo dài, những con vật này đang thu hút sự quan tâm đặc biệt từ giới khoa học. Liệu bức xạ có tác động đến bộ gen của chúng? Chúng có đang trải qua tiến hóa nhanh để thích nghi với điều kiện sống khắc nghiệt?
Để tìm câu trả lời, các nhà khoa học từ Đại học Nam Carolina và Viện Nghiên cứu Bộ gen Người Quốc gia Mỹ đã tiến hành một nghiên cứu công phu, phân tích DNA của 302 con chó sống tại khu vực xung quanh Nhà máy Chernobyl, được gọi là Khu vực Cấm Chernobyl (CEZ).
Họ đối chiếu dữ liệu với những con chó sống cách đó khoảng 16 km, tại Thành phố Chernobyl. Kết quả ban đầu đã được công bố trên tạp chí Science Advances vào năm 2023.
Điều gây bất ngờ là những con chó sống gần nhà máy có đặc điểm di truyền khác biệt rõ rệt so với những con ở xa hơn. Dù chưa thể khẳng định chắc chắn bức xạ là nguyên nhân, phát hiện này vẫn đặt nền móng cho các nghiên cứu sâu hơn về ảnh hưởng của môi trường phóng xạ đối với các loài động vật có vú lớn như chó.
Bí ẩn tiến hóa chưa được làm rõ
Nhiều tranh cãi từ giới khoa học về yếu tố đã giúp loài chó hoang sống sót trong suốt 4 thập kỷ sau thảm họa hạt nhân Chernobyl (Ảnh: Popular Science).
Trong một chia sẻ với tờ New York Times, TS Elaine Ostrander, đồng tác giả nghiên cứu, cho biết: “Chúng tôi tự hỏi liệu những con chó này có trải qua đột biến di truyền có lợi, giúp chúng sống sót và sinh sản thành công trong môi trường nhiễm phóng xạ không? Và nếu có, thì chúng đã thích nghi như thế nào?”.
Ý tưởng cho rằng, bức xạ có thể đã thúc đẩy quá trình tiến hóa ở loài chó. Trên thực tế, đây không phải là điều mới. Trong nông nghiệp, các nhà khoa học từng chiếu xạ hạt giống để tạo ra các giống cây trồng mang đột biến có lợi, ví dụ như khả năng chịu hạn hoặc chịu nhiệt.
Tại chính Khu vực Cấm Chernobyl, các nhà sinh vật học đã từng ghi nhận những thay đổi bất thường ở các loài khác như ếch cây phương Đông (Hyla orientalis). Loài ếch này thường có màu xanh lá, nhưng trong vùng nhiễm xạ lại có màu đen hơn, do đột biến melanin giúp trung hòa một phần tác động phóng xạ.
Tuy nhiên, không phải tất cả các nhà nghiên cứu đều đồng tình với giả thuyết “tiến hóa do phóng xạ”. Một nghiên cứu công bố sau đó trên tạp chí PLOS One (2025) lại không tìm thấy dấu hiệu rõ ràng nào cho thấy bức xạ gây đột biến di truyền trong loài chó ở Chernobyl.
Loài chó có cấu trúc bộ gen khá gần với con người, nên việc nghiên cứu chúng có thể mang lại hiểu biết sâu sắc về sức khỏe con người (Ảnh: Getty).
Nhóm nghiên cứu đến từ Đại học Bang North Carolina và Trường Y tế Công cộng Mailman (Đại học Columbia) đã kiểm tra DNA ở cấp độ nhiễm sắc thể, bộ gen và nucleotide của những con chó tại đây, đồng thời so sánh với các quần thể chó từ Nga, Ba Lan và các quốc gia lân cận.
Kết quả cho thấy không có bằng chứng rõ ràng về đột biến do phóng xạ, và các đặc điểm di truyền khác biệt có thể bắt nguồn từ những yếu tố khác như cận huyết, do quần thể sống biệt lập suốt nhiều thế hệ.
Matthew Breen, tác giả chính của nghiên cứu, nhận định: “Nếu bức xạ từng gây ra các đột biến có lợi cho khả năng sống sót thì đến nay, hơn 30 thế hệ sau, dấu vết của chúng vẫn có thể được tìm thấy. Nhưng chúng tôi không ghi nhận bất kỳ bất thường nào như vậy.”
Nói cách khác, những con chó ở Chernobyl có mã gen không khác nhiều so với đồng loại của chúng ở những nơi khác. Vậy, câu hỏi đặt ra là, điều gì đã giúp sống sót trong suốt 4 thập kỷ qua ở nơi tưởng như chỉ có cái chết?
Tiềm năng nghiên cứu khổng lồ về di truyền
Dù chưa có kết luận cuối cùng về mối liên hệ giữa bức xạ và đột biến di truyền ở loài chó Chernobyl, các nhà khoa học cho rằng khu vực này vẫn là một "phòng thí nghiệm tự nhiên" độc nhất vô nhị để nghiên cứu tiến hóa.
Việc so sánh DNA giữa những con chó trong CEZ và những con sống ở khu vực không bị chiếu xạ cung cấp cơ sở dữ liệu quý báu để tiếp tục theo dõi tác động dài hạn của bức xạ đối với động vật có vú.
Đặc biệt, vì loài chó có cấu trúc bộ gen khá gần với con người, nên việc nghiên cứu sự thay đổi di truyền của chúng trong điều kiện môi trường khắc nghiệt như Chernobyl có thể mang lại hiểu biết sâu sắc về sức khỏe con người, khả năng thích nghi di truyền và các cơ chế sinh học phản ứng với tác nhân phóng xạ.
Nguồn: https://dantri.com.vn/khoa-hoc/cho-hoang-tien-hoa-o-chernobyl-vi-sao-van-song-sot-noi-vung-dat-chet-20250711061219804.htm
Bình luận (0)