Sắc màu tâm linh trong nghệ thuật diễn xướng dân gian

Trên địa bàn tỉnh Ninh Bình còn lưu giữ nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo gắn với sinh hoạt tín ngưỡng, lễ hội, tiêu biểu như múa rối Chầu Thánh ở chùa Đại Bi (xã Nam Trực), chùa Cổ Lễ (xã Cổ Lễ) và múa mặt nạ Sơn Quân tại các xã Minh Thái, Ninh Cường. Với sự vào cuộc của các cấp, các ngành và cộng đồng, việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản ngày càng đi vào thực chất, góp phần làm giàu bản sắc văn hóa dân tộc.

Múa rối Chầu Thánh trong Lễ hội chùa Cổ Lễ.

Dấu ấn tâm linh

Chùa Đại Bi là ngôi cổ tự được khởi dựng thời Lý Nhân Tông (1072-1127). Một trong những nét đặc sắc của lễ hội chùa Đại Bi là múa rối Chầu Thánh (múa rối Ổi Lỗi). “Thánh” ở đây là Thiền sư Từ Đạo Hạnh. Tương truyền sau khi Thiền sư mất, nhân dân địa phương lập bàn thờ Ngài trong chùa. Hằng năm, vào các ngày 21, 22 và 23 tháng Giêng, nghi lễ múa rối Chầu Thánh được tổ chức trang trọng từ 19 giờ đến 1-2 giờ sáng hôm sau, trong không gian linh thiêng trước ban Tam Bảo và ban thờ Thánh Tổ.

Nghệ nhân Nguyễn Tiến Dũng (65 tuổi), Trùm trưởng Hội rối chùa Đại Bi cho biết: Khác với các loại rối dân gian, rối Chầu Thánh không phải để “diễn cho dân xem” mà là để Thánh ngự, Thánh chứng. Điểm đặc sắc nhất trong múa rối Ổi Lỗi là “Thập nhị Thánh tượng” gồm sáu tượng lớn và sáu tượng nhỏ có niên đại hàng trăm năm, giàu tính nghệ thuật tạo hình. Mỗi con rối dùng trong nghi lễ đều được gọi là “Thánh tượng” và được coi như pháp khí thờ cúng. Bởi vậy, khi đưa ra biểu diễn, các cụ cao niên đều khăn áo chỉnh tề, thắp hương tế lễ trang trọng. Đi kèm Thánh tượng là dàn nhạc cụ gõ gồm: trống cái, trống bảng, trống cơm, thanh la, chuông đẩu… nhưng có thể diễn trọn 26 bài ca, 32 làn điệu bằng tiếng Nôm, ca ngợi Thánh tổ, cầu quốc thái dân an, răn dạy đạo lý. Chính sự hòa quyện giữa nghệ thuật dân gian và nghi lễ tâm linh đã tạo nên sức sống bền bỉ, sức hút đặc biệt cho múa rối Chầu Thánh suốt nhiều thế kỷ..

Các đầu Thánh tượng được công diễn trong lễ đón nhận Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia lễ hội chùa Đại Bi.

Ở chùa Cổ Lễ (xã Cổ Lễ), nghi lễ múa rối Chầu Thánh gắn liền với công đức của Đức Thánh Tổ Nguyễn Minh Không, vị Quốc sư danh tiếng dưới triều Lý. Trong các đêm hội (từ 13 đến 16 tháng Chín âm lịch), tại chính điện chùa, nghi lễ rối chầu Thánh diễn ra trang trọng. Bộ rối gồm 9 Thánh tượng (1 tượng Chàng, 8 tượng Thánh) với gương mặt thể hiện đủ hỷ - nộ - ái - ố. Khi tiếng trống, tiếng chiêng ngân vang, chủ lễ dâng hương Phật, đọc chúc văn ca ngợi công đức Đức Thánh Tổ. Tiếp đó, những người múa nâng tượng rối, nhảy múa theo nhịp phách, tạo thành nét chữ Hán mang ý nghĩa thiêng liêng: “Thánh cung vạn tuế”, “Thiên hạ thái bình”, “Phạn”. Mỗi động tác múa là lời cầu nguyện cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, nhân dân no ấm. Với người dân Cổ Lễ, múa rối Chầu Thánh chính là tâm hồn của lễ hội, nơi cộng đồng tìm thấy sự kết nối với đức tin và kết nối với nhau.

Khác với múa rối Chầu Thánh, ở xã Minh Thái và Ninh Cường còn lưu giữ loại hình nghệ thuật múa mặt nạ Sơn Quân. Hiện nay, Câu lạc bộ múa Sơn Quân Thái Cường quy tụ gần 40 thành viên thuộc nhiều thế hệ luôn nỗ lực duy trì và truyền dạy nét văn hóa đặc sắc của quê hương. Các diễn viên đeo mặt nạ gỗ cổ, hóa thân thành nhân vật trong tích dân gian và Phật giáo, nổi bật là “Đường Tăng đi Tây Thiên thỉnh kinh”. Đặc biệt, 30 chiếc mặt nạ gỗ có niên đại gần 200 năm tuổi, chạm khắc chi tiết tinh xảo.

Múa mặt nạ Sơn Quân có hai lối diễn: trên sân khấu đình, chùa và trong lễ rước. Trên sân khấu, lối diễn được gọi là “mở động” kết hợp võ thuật cổ và điệu múa di chuyển nhịp nhàng. Trong lễ rước, đội múa đi sau cờ, trống, thanh la, não bạt; Ngộ Không dẫn đầu, múa theo nhịp trống để dẹp đường. Lối diễn này xuất hiện tại lễ hội Đức Thánh Trần, xã Minh Thái (ngày 20-8 âm lịch) và lễ hội chùa Phúc Linh, xã Ninh Cường (ngày 10-3 âm lịch).

Một số đạo cụ, trang phục trong biểu diễn nghệ thuật múa Sơn Quân tại đền Trần, xã Minh Thái.

Giống như rối Chầu Thánh, múa mặt nạ Sơn Quân gửi gắm triết lý nhân sinh: cái thiện luôn thắng cái ác, con người hướng tới chân - thiện - mỹ. Từ múa rối Chầu Thánh đến múa mặt nạ Sơn Quân, có thể thấy các loại hình diễn xướng đã trở thành một phần không thể tách rời của đời sống tín ngưỡng, là nhịp cầu nối cộng đồng với thế giới tâm linh. Sự hòa quyện độc đáo giữa nghệ thuật và nghi lễ tạo nên sức sống bền bỉ, lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống đương đại.

Lan tỏa trong dòng chảy văn hóa dân tộc

Nhờ những giá trị đặc sắc, nghệ thuật múa rối Chầu Thánh đã góp phần đưa hai lễ hội lớn vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia: lễ hội chùa Đại Bi (năm 2020) và lễ hội chùa Cổ Lễ (năm 2023). Để có thành quả đó, chính quyền và người dân địa phương đã nỗ lực trong việc bảo tồn và trao truyền nghệ thuật múa rối Chầu Thánh.

Tại xã Nam Trực, Hội rối Chầu Thánh chùa Đại Bi hiện có trên 40 hội viên thuộc ba thôn Vân Chàng, Giáp Tư, Giáp Ba, quy tụ lớp nghệ nhân cao niên lẫn lớp con cháu kế cận. Nghệ nhân Nguyễn Tiến Dũng, Trùm trưởng hội rối chia sẻ: “Tôi thường xuyên tìm gặp, ghi chép kinh nghiệm từ các cụ trong vùng để hệ thống hóa kiến thức về múa rối Chầu Thánh. Bên cạnh đó, tôi còn nhờ người dịch lại các bài ca từ chữ Hán - Nôm sang tiếng Việt để lớp trẻ dễ học thuộc lời hát cổ…”. Đặc biệt, do tượng rối nguyên gốc được thờ trong chùa rất linh thiêng và hạn chế đưa ra ngoài luyện tập, nghệ nhân Nguyễn Tiến Dũng đã chế tác bộ đầu rối “bản sao” có trọng lượng tương đương để hội viên tập. Nhờ phương pháp truyền dạy bài bản ấy, đến nay hội rối Chùa Đại Bi vẫn bảo lưu được các làn điệu hát rối cổ truyền.

Dù vậy, nghệ nhân Nguyễn Tiến Dũng vẫn trăn trở khi loại hình hát rối cổ truyền này “được diễn rất ít và chỉ được diễn tại chùa Đại Bi” nên đối với đông đảo công chúng thì vẫn còn là “điều bí ẩn”. Thấu hiểu điều đó, từ năm 2016 đến nay, theo lời mời của Ban quản lý di tích chùa Láng (Hà Nội), ông cùng Hội rối đã mang tiết mục hát rối Chầu Thánh đi biểu diễn “giao lưu” tại hội chùa Láng, qua đó giới thiệu rộng rãi di sản quê nhà tới đông đảo nhân dân cả nước. Có thể nói, sự nhiệt huyết của những “người giữ lửa” như nghệ nhân Nguyễn Tiến Dũng đã và đang giúp múa rối Chầu Thánh thoát khỏi phạm vi làng xã, vươn mình lan tỏa trong dòng chảy văn hóa dân tộc.

Nghệ nhân Nguyễn Tiến Dũng, Trùm trưởng Hội rối chùa Đại Bi bên các "Thánh tượng"

Tại chùa Cổ Lễ, sau những thăng trầm, nghệ thuật rối Chầu Thánh đứng trước nguy cơ mai một khi nghệ nhân cao tuổi ngày một ít. Nhận thức rõ điều này, ngành văn hóa và chính quyền địa phương đẩy mạnh sưu tầm tư liệu, tuyên truyền và tạo điều kiện để cộng đồng chung tay gìn giữ. Đồng chí Vũ Mạnh Cường, Chủ tịch UBND xã Cổ Lễ, nhấn mạnh: “Việc nghệ thuật múa rối Chầu Thánh là thành tố quan trọng để lễ hội chùa Cổ Lễ được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là niềm tự hào của người dân địa phương và là động lực để xã tiếp tục bảo tồn, phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật độc đáo này. Chính quyền xã đã và đang khuyến khích, hỗ trợ các nghệ nhân cao tuổi truyền dạy kỹ năng cho thế hệ trẻ.”

Bằng tâm huyết của nghệ nhân và sự vào cuộc tích cực của chính quyền, những con rối gỗ, những chiếc mặt nạ cổ xưa vẫn tiếp tục “cất tiếng hát” trong không gian linh thiêng lễ hội. Những giá trị nghệ thuật - tâm linh kết tinh trong múa rối Chầu Thánh, múa mặt nạ Sơn Quân đã, đang và sẽ vang danh trong đời sống hiện đại, trở thành niềm tự hào của người dân địa phương và đóng góp quan trọng vào kho tàng di sản văn hóa Việt Nam.

Nguồn: https://baoninhbinh.org.vn/sac-mau-tam-linh-trong-nghe-thuat-dien-xuong-dan-gian-936435.htm